Chúng ta đã tán dương tính hữu ích của lý thuyết tối ưu – thường gọi là phân tích chi phí và lợi ích – trong các việc đưa ra các quyết định cả trong kinh doanh lẫn trong cuộc sống hàng ngày. Phương pháp này liên quan đến việc cân đo đong đếm những lợi nhuận biên và chi phí biên của một hoạt động, không tính đến những hao phí trước đó hoặc chi phí phát sinh. Nguyên tắc cơ bản là gia tăng mức độ của một hoạt động nếu lợi nhuận biên lớn hơn chi phí biên và giảm quy mô hoạt động nếu chi phí biên vượt quá lợi nhuận biên. Tuy nhiên, quy tắc đơn giản này lại trái ngược với nhiều nguyên lý truyền thống danh giá khác chẳng hạn như “Không bao giờ từ bỏ” hoặc “Bất cứ điều gì đáng làm đều nên làm cho thích đáng”, hay là “Khéo ăn thì no, khéo co thì ấm”. Cho nên có thể các bạn sẽ tự hỏi rằng liệu phương pháp phân tích chi phí và lợi nhuận có thật sự hữu ích như chúng ta đã nói hay không.

Câu trả lời là có, ít nhất là theo bài báo trong tờThe Wall Street tựa là “Economic Perspective Produces Steady Yieds”. Trong bài báo này, nhóm nghiên cứu của trường đại học Michigan kết luận: “Phân tích chi phí – lợi ích có hiệu quả trong đời sống hàng ngày”. Nhóm này thực hiện hỏi đáp vài nhân viên thâm niên của trường và các thành viên của khoa những câu hỏi chẳng hạn như họ có thường bỏ đi không xem nữa nếu bộ phim quá tệ, hay từ chối đọc hết một cuốn tiểu thuyết tẻ nhạt, hoặc làm lại từ đầu một bài luận quá kém của kì đó, thậm chí từ bỏ cả một đề án nghiên cứu xem ra không còn hứa hẹn gì nữa. Họ cho rằng những người cắt bỏ những tổn thất như kể trên là căn cứ theo những quy luật kinh tế hợp lý: tính lợi ích thực của hành động thay thế, loại bỏ những chi phí trước đó đã không thể lấy lại được, và cân nhắc cơ hội sử dụng thời gian và những nỗ lực trong tương lai một cách có ích hơn tại một nơi nào khác*.

Nghiên cứu còn có phát hiện rằng: Trong các nhân viên của khoa, những người dùng lý lẽ chi phí – lợi ích kiểu như trên có mức lương cao hơn so với độ tuổi và lĩnh vực của họ. Các nhà kinh tế học thường áp dụng phương pháp tiếp cận này hơn là một giáo sư đại học của khoa nhân văn hay sinh học. Trong sinh viên thì ai học cách áp dụng phân tích chi phí – lợi ích thường xuyên hơn có khuynh hướng đạt thành tích cao hơn mức mà điểm SAT dự đoán. Sinh viên càng học nhiều khóa kinh tế càng có xu hướng áp dụng phương pháp phân tích chi phí – lợi ích bên ngoài lớp học. Trưởng nhóm nghiên cứu của trường đại học Michigan thừa nhận rằng đối với nhiều người Mĩ thì nguyên tắc chi phí – lợi ích thường có vẻ như trái ngược với những nguyên lý truyền thống như đã đề cập trước đó. Bất kể những mâu thuẫn có thể xảy ra này, nghiên cứu đưa ra những chứng cứ cho thấy người đưa ra quyết định thực sự có thể đạt đến thành công nếu tuân theo logic của phương pháp phân tích cận biên và chi phí – lợi ích.

Sinh viên đại học không phải là những người duy nhất tìm thấy sự hữu ích của phương pháp phân tích chi phí - lợi ích trong cuộc sống thường nhật. Tạp chí The Wall Street (ngày 30 tháng 1 năm 1995) đưa ra báo cáo: “Tên hiếp dâm và giết người Roger Bjorklund không phải là nhà kinh tế học, nhưng hắn ta biết sử dụng phương pháp phân tích chi phí – lợi ích khi nhìn thấy nó”**. Năm 1993 hắn đối mặt với một sự lựa chọn giữa việc chấp nhận bị khởi tố theo công lý hay mua chuộc bồi thẩm đoàn. Nếu hắn bị kết án, hắn sẽ nhận án tử hình. Nếu hắn tiến hành mua chuộc, và được trắng án, sẽ được trả tự do. Nếu hắn bị bắt vì tội hối lộ, hắn sẽ chỉ chịu không nhiều hơn một mức phạt $1.000 và sáu tháng tù. Thậm chí ngay cả khi việc hối lộ bị phát hiện sau khi được trắng án, hắn cũng không bị xử lại. Hắn đã làm theo sự tính toán chi phí – lợi ích của mình và gửi những bức thư đe dọa tới thành viên bồi thẩm đoàn. Dù thế nào hắn cũng đã bị kết án nhưng nước cờ này cũng đáng để thử. Trong khu tử tù, Ông Bjorklund nói, “với hình phạt tử hình mà tôi đang phải đối mặt, bạn sẽ chẳng lo lắng về hình phạt mà một người phải chịu cho tội hối lộ”.

Đây không phải là một trường hợp độc nhất. Các công tố viên cảnh báo rằng việc hối lộ thẩm phán đang tăng lên và bùng phát ở khu vực tội phạm có tổ chức từng được hạn chế. Những người thi hành pháp luật tin rằng lý do là vì những điều luật mới cứng rắn đã làm tăng cái giá của việc bị kết án đối với những tội phạm nghiêm trọng. Cả các tòa án liên bang và bang đều tăng mức án và giảm các cơ hội cho việc phóng thích. Các mức án đối với tội hối lộ vẫn giữ nguyên.

Có thể bị khước từ, nhưng đôi lúc việc hối lộ vẫn có hiệu quả. Hai mươi bị cáo trong một vụ cướp đã được tự do; sau đó hai trong số bọn chúng đã thú nhận việc hối lộ nhưng đã không bị xử lại. Chủ tịch bồi thẩm đoàn người đã tha bổng cho tên đầu sỏ John Gotti sau đó đã thừa nhận việc nhận hối lộ để bán phiếu của mình và tác động lên bồi thẩm đoàn. Ông Gotti không thể bị xử lại cho những cáo buộc đó nữa. Vị luật sư, người từng điều hành một văn phòng công tố tại Brooklyn, New York, đã lưu ý, “Hối lộ không phải là thứ mà bạn thường tìm ra … Nó xảy ra thường xuyên hơn chúng ta biết”. Nhiều công tố viên khác cũng đồng ý.

Như tờ WSJ đã lưu ý, đối với các học giả luật và kinh tế, đó là một điều logic nhất trên thế giới. Một giáo như vậy tại Trường Luật Đại Học Chicago nói, “Các tù nhân, như mọi người khác, thường có lý do cho việc họ làm. Các tù nhân và gia đình và bạn bè họ có vẻ làm đúng như điều bạn dự đoán là họ sẽ làm”. Khi mà cái giá của việc kết tội tăng lên, lợi ích có thể có từ việc hối lộ bồi thẩm đoàn tăng lên trong khi cái giá của việc hối lộ vẫn giữ nguyên. Do đó, chọn nhiều hơn cho hoạt động hối lộ bồi thẩm đoàn là một điều logic.

Chúng tôi đã chỉ ra một tập hợp rộng về con người, từ các sinh viên và giảng viên đến các tù nhân, những người đã nhận thấy sự hữu ích của phân tích chi phí – lợi ích. Chúng tôi nghĩ rằng bạn, các quản lý doanh nghiệp, cũng nhận thấy nó có ích.

*”Economic Perspective Produces Steady Yield”, The Wall Street Journal, 31 tháng ba, 1992.